معرفی یک ژانر کهن: بزمارزم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

انواع ادبی در ایران بیشتر با ژانرهای اروپایی شناخته ­می­شود و در این زمینه، اهتمام بسیاری از پژوهشگران به انطباق این ژانرها بر متون فارسی محدود شده ­است؛ درحالی که ژانرها ویژگی‌های ذاتی ندارند، بلکه متشکل از مجموعة صفاتی هستند که به‌صورت متراکم در آثار معیّنی گرد آمده‌اند. بنابراین در چنین رویکردی، کار محقق بررسی ویژگی­های ساختاری آثاری است که «در یک طبقة ژانری» قرار می­گیرند. در این مقالهبه‌روش توصیفی ـ تحلیلی برمبنای رویکرد ژانری و مطالعة روایت­شناسی، ویژگی­های معرِف یک نوع در شش منظومه از قرن پنجم تا یازدهم هجری استخراج و بررسی ­شده ­است. براساس داده­های این متون، یکی از انواع ادبی فارسی با نام پیشنهادی «بزمارزم» روایتی منظوم از کردار­های پهلوانی و عاطفی قهرمانِ پهلوان و بزرگ­بانویی جنگجو در قالب مثنوی است که با انگیزة عشق زمینی دوسویه پدید می­آید و به پایان مطلوب (وصال/ سلطنت) خاتمه می­یابد. این نوع از ساختمان روایی، قالب بیانی، ارکان روایت، شخصیت­پردازی، انواع کنش، راوی، مخاطب روایی و شیوة نقل تقریباً مشابهی برخوردار است. باوجود ویژگی­های ساختاری منحصربه‌فرد، تصور می‌شود «بزمارزم» یکی از گونه­های تعریف­ناشدة شعر کلاسیک فارسی است که به‌رغم شباهت­های ظاهری که شاید با دیگر انواع داشته ­باشد، مشخصات فرمی و محتوایی خاصی دارد که آن را از دیگر انواع مشابه متمایز می­کند.

کلیدواژه‌ها


آتش، احمد (1333). «یک مثنوی گم‌شده از دورة غزنویان ورقه و گلشاه عیوقی». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س1. ش4. صص1ـ13.
استاجی، ابراهیم (1390). «ساختار و ویژگی­های داستان­های عاشقانه ـ حماسی». فصلنامة درّ دری (ادبیات غنایی، عرفانی). س1. ش1. صص7ـ26.
اسدی طوسی، ابومنصور علی‌بن احمد (1319). لغت فرس. تصحیح عباس اقبال. چاپخانة مجلس.
اسکندری، حسین (1390). بررسی رمانس­های منظوم فارسی. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشکدة ادبیات دانشگاه قم.
اوحدی دقاقی بلیانی، تقی­الدین محمدبن محمد (1388). عرفات ­العاشقین و عرصات ­العارفین. تصحیح سیدمحسن ناجی نصرآبادی. 8ج. ج2. تهران: اساطیر.
بدیع­الزمان­نامه: بدیع‌الزمان و قمرچهر (1386). بی‌نا. تصحیح حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو. تهران: نشر چشمه.
همای­نامه (1383). بی‌نا. تصحیح محمد روشن. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سام­نامه (1392). بی‌نا. تصحیح وحید رویانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
پرینس، جرالد (1391). روایت­شناسی (شکل و کارکرد روایت). ترجمة محمد شهبا. تهران: مینوی خرد.
خواجوی کرمانی، محمودبن علی (1370). خمسة خواجوی کرمانی. تصحیح سعید نیازکرمانی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
زرقانی، سیدمهدی و سیدجواد زرقانی (1396). «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی». نامة فرهنگستان. د16. ش2. صص36ـ56.
زرقانی، سیدمهدی و محمودرضا قربان­صباغ (1395). نظریة ژانر (نوع ادبی) رویکرد تحلیلی ـ تاریخی. تهران: هرمس.
زرین­کوب، عبدالحسین (1354). نقد ادبی: جستجو در اصول و روشها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان. تهران: امیرکبیر.
عیوقی (1343). ورقه و گلشاه عیوقی. به‌کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: نشر دانشگاه تهران.
گلچین، میترا و بهاره پژومند (1388). «بررسی ویژگی­های نوع رمانس در هفت‌پیکر». مجلة ادب فارسی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران. ش2. صص75ـ94.
لوته، یاکوب (1386). مقدمه­ای بر روایت در ادبیات و سینما. ترجمة امید نیک­فرجام. تهران: مینوی خرد.
نزل­آبادی سبزواری، محمد (1382). مثنوی جمال و جلال. تصحیح شکوفه قبادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ولک، رنه و آستین وارن (1390). نظریة ادبیات. ترجمة ضیاء موحد و پرویز مهاجر. چ3. تهران: نیلوفر.
یاوری، هادی (1390). از قصه به رمان: بررسی امیرارسلان به‌منزلة متن گذار از دوران قصه به عصر رمان. تهران: سخن